III WYPRAWA KRZYŻOWA
1189-1192

20 lipca 1191 roku Ryszard I Lwie Serce spotkał się z Filipem II Augustem i zaproponował, aby każdy z nich złożył przysięgę, że pozostanie na Ziemi Świętej przez dwa lata, aby walczyć z muzułmanami. Pobyt ten mógłby zostać skrócony w przypadku, gdyby Saladyn oddał Jerozolimę i całą otaczającą ją ziemię. Angielski król spotkał się z odmową francuskiego monarchy.

W dniach 27-28 lipca 1191 roku obradował sąd, który rozstrzygał spór pomiędzy byłym królem Jerozolimy Gwidonem z Lusignan a markizem Konradem z Montferratu.

"...Istniał jednak zatarg, któremu należało bezzwłocznie położyć kres: pomiędzy byłym królem Jerozolimy Gwidonem z Lusignan a markizem Konradem z Montferratu. Każdy z nich wiedział, że jest popierany - jeden przez króla Francji, drugi przez króla Anglii, zgodnie z ich sympatiami. 27 lipca odbyło się spotkanie wszystkich zainteresowanych. Przed sądem baronów i prałatów, pod przewodnictwem obu królów, Gwidon i Konrad przedstawili swe racje. Pierwszy domagał się Królestwa Jerozolimy z tytułu praw żony, królowej Sybilli zmarłej bez potomstwa, drugi zaś udowadniał prawa siostry Sybilli, Izabeli, którą właśnie poślubił mimo niewielkiego entuzjazmu z jej strony. Obaj oświadczyli, że poddają się sądowi i radzie królów Francji i Anglii i ich otoczenia. Ogłoszony więc został pokój i zgoda między nimi; obaj przysięgli podporządkować się arbitrażowi, który miał się odbyć nazajutrz, 28 lipca. Po ponownym złożeniu przysiąg, królowie wydali decyzję: Królestwo Jerozolimy będzie dożywotnio należało do Gwidona z Lusignan, lecz ten tytuł jest przywiązany do jego osoby i nawet gdyby się ponownie ożenił i miał synów i córki, żadne z nich nie może pretendować do praw do ewentualnej sukcesji; po śmierci Gwidona, jeśli Konrad i jego żona, siostra królowej Sybilli, będą jeszcze żyli, sukcesja przejdzie na nich i ich spadkobiercy nosić będą berło i władać królewskim prawem dziedziczenia. Zanim to nastąpi, za życia króla Gwidona i markiza Konrada wszystkie dochody z ziemi będą dzielone między nich. Konrad będzie panował w Tyrze, w Sydonie i w Bejrucie. Gotfryd z Lusignan. brat króla Gwidona, otrzyma hrabstwo Jafy i zobowiązany będzie, podobnie jak markiz, uszanować władzę króla Jerozolimy. Zainteresowane strony podporządkowały się tej decyzji i złożyły przysięgę..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 124

Filip II August nadał markizowi Konradowi swoją część wybrzeża Akki. Złożył Ryszardowi I Lwie Serce przysięgę, w której francuski monarcha zagwarantował nienaruszalność granic i ochronę kontynentalnych posiadłości Plantagenetów. Następnie 31 lipca 1191 roku wszedł na okręt i odpłynął w kierunku Tyru, który miał być pierwszym etapem w drodze do Europy.

"...Jakkolwiek było, Filip August swoim wyjazdem zrobił przysługę wojskom muzułmańskim i Saladynowi. który trwał w Jerozolimie ponownie zdobytej przed czterema laty; on doceniał bardziej niż ktokolwiek znaczenie, jakie miało posiadanie Świętego Miasta. Odwrót króla Francji i części jego wojsk stanowił odczuwalny cios dla ducha i możliwości bojowych wojsk chrześcijańskich. Ten odwrót mocno zaciąży na pamięci o Filipie Auguście. pamięć zaś o Ryszardzie - przez kontrast - otoczy największa chwała..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 126

Na 9 sierpnia 1191 roku ustalono datę wymiany jeńców, jednak na prośbę Saladyna odłożono ten akt. Kilka następnych terminów także zostało przełożonych przez sułtana. Kiedy nadszedł kolejny, umówiony na 20 sierpnia 1191 roku, i muzułmanie ponownie ogłosili, że nie są przygotowani do wymiany, Ryszard I Lwie Serce rozkazał, aby przyprowadzono jego jeńców. Następnie polecił ustawić ich w dobrze widocznym miejscu, pomiędzy liniami wojsk, a potem kazał ściąć im głowy. Ten czyn wywołał wśród muzułmanów chęć odwetu. W masakrze zginęło podobno dwa tysiące siedemset istot ludzkich.

"...Marsz rozpoczęty 22 sierpnia rozwija się zrazu bez większych trudności. Ryszard każe swym oddziałom przekroczyć rzekę Na 'man przepływającą koło Akki i posuwając się wzdłuż wybrzeża, kieruje się na Hajfę: potężna to armia, w której skład oprócz żołnierzy, rycerzy, łuczników wchodzą też saperzy i cieśle oraz ich sprzęt. Ale najcięższe urządzenia, jak balisty i inne machiny wojenne, zostały załadowane na statki i odpłynęły w tym samym czasie z Akki, a miały za zadanie podążać wzdłuż wybrzeża aż do Jafy; stanowiły więc zaplecze, z którego można było skorzystać w przypadku nagłego ataku wojsk sułtana..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 130

"...W piątek i sobotę 23 i 24 sierpnia widziano, jak Frankowie przygotowują się do wymarszu. Saladynowi doniesiono, że zamierzają przejść wybrzeżem ku Askalonowi, i zwołał naradę wojenną. Droga nadbrzeżna, na której Frankowie mieli po jednej stronie morze, a po drugiej zarośla i wydmy, nie odpowiadała zwykłej muzułmańskiej taktyce bitewnej, lecz dwóch emirów wysłano na rekonesans. Wrócili z informacją o kilku dogodnych miejscach na otwartej przestrzeni, zadecydowano zatem, że muzułmanie podążą za Frankami i zaatakują ich, gdy nadarzy się taka możliwość..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 377

"...Rankiem w sobotę 25 sierpnia muzułmanie ujrzeli, jak Frankowie rozpalają ogniska: był to „ich zwyczaj, kiedy chcieli wyruszyć". Wieść przekazano Saladynowi, który nakazał odesłać muzułmański ekwipunek, przewidując bowiem kolejne lato wojny pozycyjnej, zgromadzono zapasy. Część trzeba było zostawić z powodu braku zwierząt pociągowych, lecz co się tylko dało, zabrano do Tali Kajmun. Frankowie maszerowali teraz w trzech dywizjach, każda ze swoim własnym ekwipunkiem..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 377

"...Ryszard wraz z Gwidonem z Lusignan przejął sam obowiązki przedniej straży. Rycerze normandzcy zapewniali obronę środka kolumny, podczas gdy w tylnej straży była większość rycerzy francuskich: Hugo z Burgundii, Jakub z Avesnes i Wilhelm z Barres, którzy zdawali się nie pamiętać swych sprLeczek z królem Anglii. Ci ostatni mieli wielką rolę do spełnienia na samym początku wyprawy, gdy wojska Malika al-Adila, brata sułtana Saladyna, okopały się w małym miasteczku zwanym przez krzyżowców Rainemonde, na południe od Akki. Ich atak na kolumnę marszową został z trudem odparty, a zwarty marsz i ścisła dyscyplina panująca w szeregach umożliwiły opór..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 131

"...Część armii muzułmańskiej udała się do Tali Kajmun; sam Saladyn najwyraźniej posuwał się równolegle do linii marszu Franków, Al-Afdal zaś dowodził dywizją, która ich nękała. Doszło do zaciętych walk i Al-Afdal przesłał wiadomość, że tylna straż Franków jest w rozsypce; gdyby miał tysiąc dodatkowych ludzi, mógłby ich zniszczyć. Saladyn wysłał wszystkie możliwe rezerwy, lecz Imad ad-Din napisał: „Sułtan rzekł: «Nie wyruszyliśmy z intencją stoczenia bitwy. Ludzie [przypuszczalnie większość armii] udali się już do obozu, a lepsze miejsce na nią znajduje się przy Cezarei»". Tymczasem przybył z odsieczą Ryszard i kiedy Saladyn, w obecności Ibn Szaddada, udał się „na skraj piasku", dotarły do niego nowiny, że maruderzy - Francuzi księcia Burgundii - dołączyli do armii i przeszli przez rzekę Kiszon przy Hajfie. Podążanie ich śladem wzdłuż morza jedynie zmęczyłoby konie i zmarnotrawiło strzały.
[...]
Frankowie wcale się nie spieszyli i Saladyn, który wysłał swój bagaż na południe do Madżdal Jaby, około 21 km na wschód od Jafy, musiał wezwać go z powrotem, gdyż armia została bez zaopatrzenia. Frankijski jeniec, przesłuchiwany w obecności Ibn Szaddada, powiedział, że krzyżowcy czekali na swoją flotę z „ludźmi i zaopatrzeniem"; koszt ich żywności wzrósł o jedną trzecią od pierwszego dnia marszu, ponadto stracili w walce czterysta koni. Później Saladyn dowiedział się, że Ryszarda wywabiła z Akry wiadomość, iż armia muzułmańska jest niewielka i w rozsypce, a Beduini, którzy przekazali mu tę nowinę, zostali straceni. Napisał wtedy do Keukburiego: „ruszyliśmy naprzód, aby uprzedzić ich marsz", i zapytał: „Jak to możliwe, że szlachetny człowiek [czyli Keukburi] nie mści się za islam?"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 377-378

"..W środę Frankowie nie posunęli się zbyt daleko, czwartek spędzili w obozie, a w piątek 30 sierpnia wyruszyli wzdłuż wybrzeża ku Cezarei, którą wcześniej spustoszyli muzułmanie. Saladynowi sugerowano, że ten odcinek ich drogi stanowi odpowiednie pole do bitwy, skierował zatem swe oddziały do ataku. Jak pisze Ibn Szaddad, Frankowie ciągle maszerowali podzieleni na trzy dywizje, awangardą dowodził Gotfryd z Lusignan, centrum Ryszard, tyłami zaś „synowie pani z Tyberiady", natomiast flota żeglowała równolegle do nich. W każdej dywizji jazdę otaczały dwie kolumny piechoty, jedna między nimi a muzułmanami i druga maszerująca wzdłuż brzegu. Ta druga, z powodu braku zwierząt pociągowych, transportowała namioty i bagaże, a Ibn Szaddad zdumiewa się, jak żołnierze frankijscy mogą znosić tak znojną pracę bez regularnej płacy. Odnotowuje też szkody, jakie wyrządziły ich kusze, oraz fakt, że strzały muzułmańskie nie zdołały odstraszyć piechoty wroga. Widział, jak Frankowie maszerują, nic sobie nie robiąc z licznych strzał tkwiących w ich rynsztunku, a Imad ad-Din napisał, że w czasie marszu na południe ku Cezarei wyglądali jak jeże, cali nimi pokryci. Saladyn nie zdołał powstrzymać ich marszu i w piątek w nocy rozbili obóz nad Rzeką Krokodylą (Nahr az-Zarka), 6 km na północ od Cezarei i około 32 km od Karmelu..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 379

"...Dręczenie tej armii w marszu przez wojska sułtana nie ustawało. Turcy stosowali własną taktykę, dobrze od tej pory poznaną przez krzyżowców, polegającą na rzucaniu kilku jednostek kawalerzystów zbrojnych w łuki, którzy atakowali flanki kolumny, usiłując rozproszyć szyki i raniąc strzałami żołnierzy w marszu. Krążyli dokoła "jak muchy", potem się wycofywali i po przegrupowaniu uderzali w innym miejscu. Także w starciach w otwartym polu oddziały "saraceńskie" stosowały okrążenie, a nie, jak to czynili "zachodni" - przebijanie. Ta ruchliwość stanowiąca ich siłę była nieco utrudniona przez piaszczysty teren wybrzeża~ w drugiej strony chrześcijanie byli dobrze chronieni kolczugami, które nie pozwalały strzałom poważnie ich ranić. Baha ad-Din, naoczny świadek, jak i również Ambroży, opowiadają, że widzieli żołnierza spokojnie maszerującego, chociaż można było naliczyć dziesięć strzał tkwiących w jego plecach..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 131-132

"...Armia podjęła więc dalszy marsz 30 sierpnia; tym razem templariusze byli w straży przedniej, a szpitalnicy w straży tylnej; musieli od razu odeprzeć jednym uderzeniem część armii Saladyna. Sułtan liczył zapewne na jakąś szansę przy wyjściu z wąwozów, gdzie manewrowanie wojskiem byłoby trudne. Posuwano się nadal wzdłuż wybrzeża, przekraczając rzekę, którą kronikarze nazywają "Flum as co catriz", rzeką krokodyli. Rzeczywiście dwóch żołnierzy zostało pożartych przez te straszne potwory, które pojawiły się w potoku zwanym Nahr Zarka.
W ciągu dnia wojska dotarły do morskiej Cezarei, również kompletnie zniszczonej przez wojska sułtana. Następnie trzeba było nieco odejść od brzegu morskiego, gdyż rozciągały się tu bagna, i zapuścić między pagórki okalające równinę Saron. Na południe do Cezarei, w pobliżu tak zwanej Martwej Rzeki, dziś Nahr Hadara, stoczono nową potyczkę, dość znaczącą, gdyż sam Ryszard, który przybył tu wesprzeć templariuszy, został lekko ranny..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 133

"...W sobotę Saladyn trzymał straż na wapiennym zboczu otaczającym Cezareę, lecz Frankowie pozostali w obozie. W niedzielę odbyli krótki marsz, 8 km, za ruiny miasta do Martwej Rzeki (Nahr al-Mafdżir), a w poniedziałek znów rozegrały się zacięte walki, podobne do tych z piątku, gdy pod naporem muzułmanów Frankowie przedzierali się do Rzeki Trzcin (Nahr al-Kasab). Muzułmanie obozowali w górnym biegu strumienia i tam też pogrzebali jednego ze słynnych mameluków Saladyna, Ajaza at-Tawila, człowieka, o którym Ambroży pisał, że potrafił unieść włócznię dwukrotnie cięższą od frankijskiej i był tak silny, że nikt nie śmiał go zaatakować. Imad ad-Din podaje, że zabito go, gdy po upadku jego konia nie zdołał się podnieść z powodu ciężaru zbroi. Saladyn twierdził, iż Frankowie stracili w tej bitwie tysiąc koni..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 379-380

"...Następny etap prowadził przez las na północ od Arsufu. Zapanowała trwoga: w początku września las ten mógł zamienić się w duże ognisko pożaru (l1umll fut grand chaud cette journee). Wielu pamiętało warunki, w jakich nastąpiła klęska pod Hittinem; podpalając zarośla w kierunku wiatru, Saraceni zmusili w końcu Franków do całkowitej kapitulacji.
Jednakże przejście przez las odbyło się bez niespodzianek. Wojska przybyły nad rzekę "Flum de Rochetaillće" - Nahr Falik. Jeden z kronikarzy angielskich opisuje nam sytuację, w jakiej znalazł się w tym miejscu Ryszard: wojska Saladyna zablokowały drogę· "Król Anglii, zdając sobie sprawę, że on sam, jego wojsko i nawet zwierzęta mogliby umrzeć z pragnienia tej nocy, o ile nie dotarliby do wody, widząc również, że jeśli zawróci, poganie otoczą ich i żaden manewr nie będzie możliwy, podzielił zaraz armię na części i wezwał ją do odważnej walki przeciwko nieprzyjaciołom krzyża Chrystusowego, i rozkazał mocno uderzyć pogańskie plemię." Wcześniej próbował znów nawiązać stosunki z Saladynem, który pośpiesznie wykorzystał okazję negocjacji, pozwalającą mu czekać na posiłki tureckie..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 134

"...W czwartek 3 września Saladyn przemierzył las Arsuf. We wtorek i środę Frankowie pozostali w obozie przy Rzece Trzcin, a później, w czwartek 5 września, otrzymali drogą morską posiłki, po czym przebyli dalsze 14 km w dół wybrzeża i zatrzymali się pod Nahr al-Falik (nad rzeką Rochetaille). Ryszard po raz kolejny zdecydował się wystawić muzułmańskiego ducha bojowego na próbę i poprosił Alama ad-Dina, który dowodził siłami maskującymi, o sprowadzenie na rozmowę Al-Adila. Saladyn chętnie na to przystał i rzekł Al-Adilowi, aby ciągnął dyskusję tak długo, jak to możliwe, by dać w ten sposób czas na przybycie posiłkom Turkmenów. Plan się jednak nie powiódł. Ryszard przybył z Onufrym z Toronu - według opisu Ibn Szaddada przystojnym, młodym, gładko ogolonym mężczyzną - który miał służyć za tłumacza, i ponowił swoje pretensje do całego Wybrzeża. Al-Adil, ignorując instrukcje sułtana, odpowiedział mu „szorstko" i spotkanie przerwano..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 380

"...Niezależnie od strat i rozczarowania Saladyn starał się nie okazywać słabości. W dzień po bitwie przeprowadził demonstracyjny manewr pod adresem obozu Franków, a kiedy w poniedziałek 9 września Frankowie przebyli 13 km na południe, od Arsufu do rzeki Audża, wysłał przeciwko nim harcowników. [...] Saladyn miał nadzieję na kolejną szarżę Franków, tak aby „Bóg mógł dać zwycięstwo, komu chce. Jednakże Frankowie nie dali się wciągnąć w pułapkę, szczególnie zaś nie byli przygotowani na udanie się w głąb lądu, gdzie muzułmanie mogliby ich okrążyć. Ibn Szaddad wydaje się wskazywać, że ciągle posuwali się wzdłuż wybrzeża, kiedy podaje, iż część przeszła Audżę, a inni zostali po „wschodniej stronie", co może sugerować, że przeprawili się przez rzekę w bród przy jej ostatniej pętli biegnącej z północy na południe, gdzie wpada do morza..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 383

"...Ryszard znajdował się wtedy około 5 km od Jafy, a Saladyn przygotowywał się do odwrotu. W nocy z 9 na 10 września odesłał wielbłądy z bagażem do Ramii, a sam udał się ich śladem następnego dnia.
[...]
Saladyn, ostrzeżony, że Frankowie wyruszają do Askalonu, zwołał naradę wojenną, a na niej, zgodnie z opinią Imada ad-Dina, Alam ad-Din Sulajman podkreślił, że pod Jafą taka sama odległość dzieliła Ryszarda od Jerozolimy i od Askalonu; obydwa miasta potrzebują garnizonu złożonego z dwudziestu tysięcy ludzi, a muzułmanie nie zdołają utrzymać obydwu; gdyby Frankowie zdobyli Askalon nietknięty, mogliby go wzmocnić i używać jako bazy do dalszych ataków, a ich pozycja na drodze nadbrzeżnej do Egiptu jeszcze wzmocniłaby to niebezpieczeństwo. Dlatego też doradził Saladynowi zburzenie miasta..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 383-384

"...Pustoszenie kraju przed frontem wojsk chrześcijańskich stało się od tej pory jedyną taktyką Saladyna. Gdy wraca do Jerozolimy pod koniec września, zrównuje z ziemią nie tylko Askalon, ale również zamek RamIa i kościół w Lyddzie znajdujące się na jego drodze. Tu zaś można dziwić się postawie Ryszarda. Kroniki arabskie (Ibn alAsir) przypisują-Konradowi z Montferratu zarzut, który miał prawo postawić Ryszardowi:

"Donoszą ci, że Saladyn burzy Askalon, i nic nie czynisz! Gdy dowiedziałeś się, że zaczął niszczyć to miejsce, powinieneś pospiesznie pójść i uderzyć; zmusiłbyś go do ucieczki z Askalonu i zawładnąłbyś nim bez walki i oblężenia!"

Czy był to skutek zmienności charakteru króla Anglii, któremu zawdzięczał przydomek "Oc-e-No", "Tak i nie", czy raczej impulsywności wiodącej go do zmiany raz przyjętej decyzji? W całej Palestynie, za równo po stronie muzułmańskiej, jak chrześcijańskiej, oczekiwano, że po błyskotliwym zwycięstwie pod Arsufem pomaszeruje na Askalon, a nawet na Jerozolimę. Morale jego wojsk było wówczas najwyższe, podczas gdy muzułmanie myśleli tylko o odwrocie i zostawiali mu swobodę działania. O ile można zrozumieć jego wahania po zdobyciu Akki, to nie jest do wytłumaczenia to, któremu daje wyraz nazajutrz po bitwie pod Arsurem..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 137-138

"...13 września wysłał wiadomość, że do Franków nie doszły wieści, co się stało, i tego samego dnia rozpoczęto podpalanie Askalonu. Saladyn wyjechał 14 września na inspekcję, lecz „ciało odmówiło mu posłuszeństwa", i przez dwa dni nie mógł ani jeździć konno, ani jeść. Potem do miasta wysłano kolumnę z bagażem, więc „służący i tragarze" pomagali w burzeniu. Zanim 23 września Saladyn ponownie wyruszył na północ, zburzono już większość murów. Na miejscu zostawiono murarzy ze strażą, aby pod kierunkiem Al-Afdala dokończyli dzieła..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 385

"...Droga z Jafy do Askalonu biegnie przez równinę koło Ramii, a później przez wzgórza Judei w pobliżu Latrunu. Kiedy Saladyn przebywał w Askalonie, Ryszard zaczął fortyfikować Jafę, by wykorzystać ją jako bazę. [...] Nie było niespodzianką, że po powrocie z Askalonu Saladyn udał się do Ramii, gdzie nakazał prace nad zburzeniem zamku. Przekazał swoim ludziom zawartość państwowych spichlerzy Ramii i Lyddy, w Lyddzie zaś nakazał zniszczenie kościoła Św. Jerzego. Potem powstał problem z samą Jerozolimą, gdyż jej zarządca napisał list ze skargami na braki w ludziach i zaopatrzeniu. Podobno listy te skradli wschodni chrześcijanie, gdyż odkryto, że próbowali przemycić je do Franków..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 385

"...Faktycznie Ryszard po zwycięstwie pod Arsufcm skierował swe wojska na Jafę. Miejsce i port były kompletnie zburzone na rozkaz Saladyna; istniała oczywista potrzeba jego ponownej odbudowy i umocnienia. Jafa miała stać się w rezultacie najbardziej wykorzystywanym przez krzyżowców portem do załadunku; [...] Prace przy odbudowie posuwały się powoli i zajęły wojsku ponad dwa miesiące. Prawdą jest, że zatrudnieni robotnicy musieli mieć się na baczności i potrzebowali nieustannej obrony..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 139-140

"...Ryszard 17 ka spotkał jednego z urzędników Al-Adila, As-Sani'a, i przekazał mu notę, która potem trafiła do Saladyna. Ryszard podkreślił, że kraj został zrujnowany, a obydwie strony poniosły straty. Zgłosił pretensje do Jerozolimy jako chrześcijańskiego świętego miejsca oraz zażądał wszystkich ziem na zachód od Jordanu, jak również Krzyża. Saladyn odpowiedział, że Jerozolima to także święte miejsce muzułmanów - „jest wspanialsza w naszych oczach niż w waszych" - a o jej kapitulacji nie ma nawet mowy; muzułmanie otrzymują „plony i korzyści" ze swoich ziem, natomiast Frankowie nie mogą „położyć nawet kamienia pod budowę" na ziemiach, które kontrolują; Krzyż zostanie zwrócony jedynie w zamian za coś o większej wartości dla muzułmanów.
Zarówno Saladyn, jak i Ryszard wiedzieli, że wzmianka o „plonach i korzyściach" jest dyskusyjna. Saladyn stracił już spichlerze z trzech miast. Jeden z jego emirów zbiegł z Akry przez okienko w latrynie i przyniósł fatalne wieści, iż wieśniacy z górskich okolic dostarczają Ryszardowi „obfitego zaopatrzenia". Jednakże pozycja Ryszarda nie była tak silna, aby mógł wywierać zbyt mocny nacisk, wystąpił więc ze swoją zdecydowanie najbardziej zaskakującą propozycją, aby Al-Adil poślubił jego siostrę Joannę, wdowę po Wilhelmie z Sycylii. On sam przekazałby jej wtedy wszystko, co kontrolował na Wybrzeżu, Saladyn mógłby zaś zrobić to samo dla Al-Adila. Al-Adil i Joanna mieszkaliby później w Jerozolimie, gdzie nie byłoby garnizonu Franków, lecz jedynie „księża i mnisi". Templariusze i joannici otrzymaliby wsie, lecz nie zamki. Krzyż zostałby zwrócony Frankom, uwolniono by jeńców obydwu stron, a nowe królestwo tworzyłoby część dominiów Saladyna. [...] Do Franków wysłano 22 października posła reprezentującego zarazem Saladyna i Al-Adila. Ten jednak otrzymał wieści, że Joanna odmówiła wzięcia udziału w całej sprawie, a stało się to, według Imada ad-Dina, z powodu protestu innych przywódców frankijskich. Ryszard próbował ocalić swój pomysł, sugerując, iż Al-Adil powinien przejść na chrześcijaństwo. Wstrzymano wymianę jeńców i zwrot Krzyża, lecz Ibn Szaddad napisał: „Brama do dyskusji została otwarta"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 386-387

"...Frankowie dotarli do Jazuru, gdzie mamelucy Saladyna, „przyzwyczajeni do walki przeciwko nim i ufni w swoje konie i wyposażenie", zaatakowali obóz Franków. Jednak podobnie jak w czasie bitwy nad rzeką Litani, niedoświadczeni ochotnicy zapędzili się zbyt daleko i zginęli w czasie szarży Franków..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 388

"...Tymczasem Ryszard nie porzucał myśli o wyruszeniu do Jerozolimy. Począwszy od końca października wznowił kampanię, pozostawiając odbudowę i obronę Jafy cieszącym się jego zaufaniem biskupowi Evreux, Janowi, i hrabiemu Chalons, Wilhelmowi. Gdy zebrał nie bez trudu żołnierzy zawieruszonych w Akce (Gwidon z Lusignan, wysłany, aby sprowadził ich do obozu, wrócił z niczym), udało mu się wpierw poturbować przednią straż wojsk Saladyna w Jazurze. Zdecydowany umocnić drogę z Jafy do Jerozolimy, będącą zwyczajową drogą pielgrzymów, z pomocą templariuszy podjął odbudowę dwóch fortec, jednej zwanej Casal des Plaines i drugiej, Casal Moyen lub Maen, w miejscu nazywanym dziś Bajt Dajan..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 141

"...Na początku października wysłał posła do Tyru, gdzie Konrad badał szanse na jawne zerwanie z Ryszardem w zamian za Sydon i Bejrut. Reginald z Sydonu przybył do obozu Saladyna 5 listopada, aby prowadzić negocjacje w imieniu Konrada; trzy dni później Ryszard i Al-Adil odbyli następne spotkanie, rozmawiali przez większą część dnia i ostatecznie rozstali się w zgodzie. Ryszard po raz kolejny poprosił o spotkanie z Saladynem, lecz ten raz jeszcze powtórzył, że najpierw potrzebne jest porozumienie. Saladyn 9 listopada przyjął Reginalda, który powiedział mu, że część przywódców frankijskich wspiera Konrada. Saladyn podkreślił, że każdy układ będzie zależał od tego, czy Konrad okaże „otwartą wrogość wobec morza Franków", a tego samego wieczoru Onufry z Toronu przybył jako poseł od Ryszarda. Przesłanie Ryszarda, zanotowane przez Ibn Szaddada, brzmiało następująco: „Żywię wobec ciebie serdeczną przyjaźń. Powiedziałeś, że dajesz ziemie Wybrzeża twojemu bratu, ja zaś pragnę, byś działał jako rozjemca między nim a mną. Musimy mieć jakiś punkt oparcia w Jerozolimie, lecz chciałbym wiedzieć, jak chcesz podzielić te ziemie, tak aby muzułmanie nie mogli obwiniać twojego brata, a Frankowie nie mogli obwinie mnie"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 388-389

"...6 listopada prawie przypadkiem doszło do potyczki, która mogła zamienić się w regularną bitwę. Dwaj templariusze wysłani po paszę natknęli się na beduinów na północny wschód od lazury. Mały oddział byłby zmasakrowany, gdyby nie pojawiło się piętnastu rycerzy towarzyszących Andrzejowi z Chauvigny. Lecz z drugiej strony nadbiegali zaalarmowani muzułmanie, podczas gdy ze strony chrześcijańskiej nadchodziły posiłki: Hugo z Saint-Pol, Robert z Leicesteru, Wilhelm z Cayeux, Eude z Trasignies. Ze strony muzułmańskiej przybył jednak na pomoc inny oddział. tym razem liczny (cztery tysiące, jak mówi Ambroży) i walka byłaby przegrana, gdyby nie pojawił się Ryszard we własnej osobie z kilkoma rycerzami. Zaatakował wściekle i udało się uwolnić Roberta z Leicesteru i Hugona z Saint-Pol. Obie strony wycofały się po tej potyczce, pierwszej na drodze do Jerozolimy..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 141

"...Saladyn zwołał 11 listopada naradę wojenną i wyjawił możliwość zawarcia przymierza z Konradem, którego podstawą byłaby wymiana Sydonu, w zamian za wsparcie oraz warunki sugerowane przez Ryszarda, na których podstawie muzułmanie otrzymaliby wszystkie górskie wioski, Frankowie zaś - część wymienionych wsi na wybrzeżu, albo też uzgodniono by jakiś inny podział. W obydwu przypadkach Frankowie zachowaliby księży i kościoły w Jerozolimie. Emirowie uważali, że szczerość Franków jest wątpliwa, jeśli zatem można zawrzeć pokój z kimkolwiek, to jedynie z Ryszardem. Ambroży mówi, że nalegał na to Al-Adil, „gdyż nie ma lepszego człowieka od Ryszarda w całym chrześcijaństwie", lecz z muzułmańskiego punktu widzenia miał on także tę zaletę, że znajdował się daleko. Wymieniano posłania, w których ponownie pojawił się wątek małżeństwa Joanny. Ryszard oznajmił, że wobec dezaprobaty Franków musiał prosić o pozwolenie papieża, a jeśli ten go nie zagwarantuje, oferuje swoją siostrzenicę. Saladyn odparł, że jeśli papież zgodzi się na ślub Joanny, porozumienie zostanie zawarte, lecz o siostrzenicy Ryszarda nie było mowy wcześniej, więc nie może być brana pod uwagę i teraz. Ibn Szaddad pisze, że w gruncie rzeczy Saladyn chciał zniszczyć wszelkie podstawy paktu pokojowego, i zacytował jego słowa, że obawia się zdrady Franków, gdyby go zawarto: „jeśli umrę, [muzułmańskie] wojsko się rozpadnie. Najlepiej byłoby nadal walczyć, dopóki nie przepędzimy Franków z Wybrzeża lub nie zginiemy"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 389

"...Ryszard skierował się wpierw dokładnie między Ramię i całkiem bliskie miasto Lydda. Saladyn, wierny swej taktyce spalonej ziemi, zburzył je pospiesznie. Sam użył drogi prawie równoległej i znajdował się wówczas w pobliżu fortecy nazywanej "Toron des Chevaliers", w miejscu zwanym obecnie Latrun (gdzie wznosi się do dziś klasztor trapistów). Wojsko obozowało jak się dało w ruinach Ramii, gdy nadeszły jesienne deszcze - deszcze ulewne, które miały trwać prawic sześć tygodni - tak że chcąc nie chcąc musiało przedłużyć postój od 15 listopada do grudnia 1191 roku, "w wielkiej ciasnocie i niewygodzie"..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 142

"...Ryszard powiadomił Saladyna, że na odpowiedź papieża należy czekać trzy miesiące, a w międzyczasie Saladyn nie zrobił nic w celu wymuszenia bitw i 17 listopada wycofał się do Latrunu, pozwalając Frankom na marsz do Ramii. Zdaniem Imada ad-Dina, było teraz niemal pewne, że zamierzają ruszyć na Jerozolimę, a każdego dnia wysyłano patrole. Później pogoda gwałtownie się pogorszyła i 12 grudnia Saladyn udał się do Jerozolimy, a swoją awangardę zostawił na skraju równiny w Bajt Nuba, 6 km w kierunku wschód-północny wschód od Latrunu. Z Jerozolimy napisał, że jego armia jest zmęczona, miasto potrzebuje ludzi i zapasów, a jeśli „następnej wiosny nie przybędzie żadna pomoc, sprawa stanie się poważna". Ostatnie zdanie zdaje się dowodzić, że na tym etapie nie spodziewał się poważnego ataku, i rzeczywiście, błoto, deszcz i śnieg utrudniały marsz. Ambroży pisał o „wielkich deszczach i wielkich sztormach", skarżył się na namioty uszkodzone z powodu gradu, utratę koni i zapasów. Tymczasem Saladyn nieustannie nękał Franków. Imad ad-Din pisze, że kiedy Frankowie przebywali w Latrunie, muzułmanie „odcięli drogę ich kupcom"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 390

"...Niepogoda wciąż paraliżowała marsz wojsk i Ryszard musiał się zadowolić zajęciem Latrunu i pobliskiej Bajt Nuby - którą krzyżowcy nazwali Betenoble - by tam spędzić święta Bożego Narodzenia. Jest to niemal punkt demarkacyjny dzielący równinę od gór Judei, gdzie każde wzgórze mogło kryć oddział szykujący zasadzkę i stać się miejscem bitwy..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 142

"...Sabik ad-Din Usman zaatakował 29 grudnia, a 3 stycznia Sajf ad-Din Jazkudż i Alam ad-Din Kajsar dokonali wypadów w okolicy Ramii. Sam Saladyn wzmocnił fortyfikacje: Jerozolimy i 22 grudnia do miasta przybyły oddziały egipskie pod wodzą Abu al-Haidży Grubego..."

"...Co więcej, można dowieść, że prestiż Saladyna był tak bardzo związany z utrzymaniem Jerozolimy, że raczej wolałby walczyć w niekorzystnych warunkach, niż ją porzucić. Zgodnie z zachodnimi źródłami, templariusze, joannici i inni, którzy ocaleli z Królestwa Jerozolimy, byli przeciwni natarciu. Ryszarda skrytykowano za słuchanie ich rad, lecz on mimo trudności z transportem i opatrzeniem dobrze wiedział, jak bardzo szanse sprzyjały stronie obstającej przy defensywie. Ibn al-Asir wspomina, jak poprosił o plan miasta, a kiedy mu powiedziano, że otaczają je głębokie doliny „z wyjątkiem krótkiego odcinka po stronie północnej", rzekł, że nie zostanie zdobyte, „dopóki żyje Saladyn, a muzułmanie są zjednoczeni". W rezultacie Frankowie wycofali się z Latrunu do Ramii, a Imad ad-Din odnotował, że 16 stycznia „rozpierzchli się po wybrzeżu". Sam Ryszard 20 stycznia pomaszerował na Askalon..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 390-391

"...Dlaczego nie zdecydowano się na szturm? Czy należy jeszcze raz przypisać to opóźnienie i opieszałość charakterowi Ryszarda. u którego po przypływach energii z reguły następowały zahamowania? ("Tak i nie.") Niemało okazji zostało przez to zmarnowanych. Również wielu baronów z jego otoczenia nie miało chęci do walki; nie tylko ci, zwani "Źrebakami", rycerze urodzeni w Ziemi Świętej nie spieszący do czynu, unikający niebezpieczeństw, z których lepiej zdawali sobie sprawę niż inni, lecz również szpitalnicy i nawet znani z brawury templariusze. Oczywiste było, że stracono dobry moment i że wśród gór Judei, gdzie ruch wojsk mógł hyć zagrożony za każdym zakrętem, sytuacja stała się niepewna. Podobnie między wybrzeżem i obszerną równiną, gdzie w każdej chwili można było oczekiwać rozwinięcia nowej armii Saladyna. Ambroży dodaje jeszcze jeden niebłahy powód: "Oni [Zrebaki] mówili, że nawet gdyby wzięto miasto, byłoby to przedsięwzięcie mocno niebezpieczne, jeśliby miasto nie zostało obsadzone ludźmi, którzy zamieszkaliby tam, gdyż wszyscy krzyżowcy po odbyciu pielgrzymki wrócą do swoich krajów, każdy do siebie, i wtedy ziemia byłaby na nowo stracona," Tamtejsi ludzie wiedzieli z do5wiadczenia, że trudno byłoby utrzymać miasto, jak zrobił to przed wiekami Gotfryd de Bouillon. I jak "utrzymać się" na ziemi systematycznie pustoszonej na rozkaz Saladyna? Przyjmując nawet, że niektórzy krzyżowcy zechcieliby przedłużyć swój pobyt, co nawet często zdarzało się w poprzednim wieku, dokonane zniszczenia z góry uniemożliwiały im tam życie.
[...]
"Wielu Francuzów, pełnych żalu, rozjechało się w różne strony, jedni do Jafy, by zostać tam jakiś czas, inni z powrotem do Akki, gdzie życie nic było drogie. Byli tacy, którzy pojechali do Tyru za markizem de Montferrat, usilnie ich o to proszącym. Jeszcze inni, nie bacząc na wstyd, pojechali prosto do Casal des Plaines z księciem Burgundii i zostali tam całe osiem dni. Król Ryszard wraz z tymi, którzy pozostali z trzonu armii, bardzo zgnębiony, jego siostrzeniec Henryk z Szampanii ze swymi ludźmi pojechali prosto do Ibelin, ale droga była tak niedobra i dostali tak kiepskie kwatery, że byli w bardzo złym humorze."..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 144-145

"...Saladyn nie miał zamiaru podejmować ofensywy i pozwolił swoim oddziałom rozejść się, nakazując im, jak pisze Ambroży, zebrać się ponownie w maju. Wspomniano o tym w Itinerańum, gdzie zanotowano, że wśród ludzi sułtana „narastał przeciwko niemu gorzki gniew", ponieważ nie udało mu się spełnić swojej obietnicy i wyzwolić jeńców z Akry, więc żołnierze „na pewien czas zostawili armię wśród jęków i lamentów".
[...]
Chociaż strategia Saladyna była głównie defensywna, cały czas zyskiwał pewną przewagę taktyczną, pozwalając swoim ludziom na atakowanie linii łączności Franków. Izz ad-Din Dżurdik dokonał 28 stycznia rajdu na Jubnę, około 21 km na południe od Jafy, a 18 stycznia zabrał oddziały z Jerozolimy i zaatakował peryferie Askalonu. Faris ad-Din Majmun wyruszył 1 marca ku Tali Dżazar i spustoszył okolice Jubny, a potem Jafy. Z kolei Ryszard, który zdecydował się na odbudowę Askalonu, zaskoczył i pokonał Sajfa ad-Dina Jazkudża oraz Alama ad-Dina Kajsara, którzy obozowali w pobliżu..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 391-392

"...Tymczasem w Saint-Jean d' Acre rosła niezgoda między Genueńczykami a Pizańczykami. Pierwszych popierał Konrad z Montferratu, drugich Gwidon z Lusignan. Trzeba było interwencji samego Ryszarda, by przywrócić pokój między rywalami. Wydaje się, że markiz nawiązał osobiste stosunki z Saladynem, i król Anglii czuł, że sprawy zaczynają wymykać mu się z rąk. Doprowadził do spotkania z Konradem, lecz nie przyniosło ono zgody. Markiz trzymał stronę księcia Burgundii i jego armii, która zaczęła stopniowo wracać do Akki, gdyż król Francji, Filip August, obiecał w chwili wyjazdu udział Francuzów tylko do 1 kwietnia 1192. Gdy Ryszard zabronił im wejścia do Akki, udali się do Tyru pod wodzą markiza i Ambroży opowiada, że ich zachowanie w tym mieście było skandaliczne:

"Noce spędzali na tańcach, a na głowach nosili wieńce z kwiatów; zasiadali przed beczkami wina i pili aż do rana, po czym wracali zaglądając do domów rozpusty; rozbijali drzwi, pletli głupstwa i klęli i na potęgę."..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 146

"...Z kolei Ryszard, który zdecydował się na odbudowę Askalonu, zaskoczył i pokonał Sajfa ad-Dina Jazkudża oraz Alama ad-Dina Kajsara, którzy obozowali w pobliżu. W międzyczasie Saladyn mieszkał w „domu księży przy Grobie Świętym" i doglądał prac nad fortyfikowaniem Jerozolimy. Jako niewolników wykorzystano przy tych pracach dwa tysiące frankijskich jeńców, a Izz ad-Din wysłał im do pomocy pięćdziesięciu murarzy..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 392

"...W lutym 1192 roku Ryszard wrócił do Akry. Stamtąd wysłał posła z prośbą o kolejne spotkanie z Al-Adilem, a Saladyn uznał, że warto powierzyć Al-Adilowi „połączenie naszych oddziałów w dolinie Jordanu, Kaukabie i okolicy". Al-Adil miał powiedzieć Ryszardowi, że negocjacje ciągnęły się już zbyt długo bez rezultatu i chociaż istnieje powód, aby sądzić, że tym razem sprawy potoczą się inaczej, spotkanie nie ma sensu. Al-Adil miał instrukcje, aby rozstrzygnąć sprawy, jeśli to będzie możliwe, a jeśli nie, powinien był przedłużać rozmowy aż do powrotu wojsk na wiosnę..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 392

"...Na domiar złego z Anglii dochodziły niedobre wiadomości. Ryszard zwołał radę baronów i rycerzy w Askalonie i musiał zapowiedzieć swój wyjazd, który stał się nieodzowny z powodu poczynań jego brata Jana Bez Ziemi. Postanowił zostawić w Ziemi Świętej trzystu rycerzy i dwa tysiące piechurów. Lecz kto stanie na czele? Komu powierzyć spadek po królach Jerozolimy? Zgromadzenie jednogłośnie odrzuciło myśl powierzenia następstwa Gwidonowi z Lusignan. Ryszardowi nie pozostało nic innego niż uznać prawa Konrada z Montferratu, które markiz uzurpował sobie bez skrupułów od czasu odbicia Tyru..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 146-147

"...Otrzymał też aide-mémoire z warunkami porozumienia, gdzie po raz pierwszy wzmiankowano, że Ryszard miał otrzymać Bejrut, gdyby na to nalegał, pod warunkiem, że miasto pozostanie nieufortyfikowane. Napomykano też o zwrocie Krzyża, a Frankowie mieli zachować księży i prawo pielgrzymki do Jerozolimy pod warunkiem, że nie będą wnosić tam broni. Nie wspominano już o małżeństwie Joanny. Al-Adil wyjechał z Jerozolimy 20 marca i wysłał z Bajsanu wiadomość, że spotkał się z Onufrym z Toronu. Ryszard chciał równego podziału ziem; gdyby Frankowie mieli więcej Wybrzeża niż muzułmanie, należało to wyrównać i vice versa; Frankowie musieliby posiadać Jerozolimę, natomiast muzułmanie - Skałę. Al-Adilowi powiedziano, że w sumie może zaakceptować ogół propozycji, lecz potem wysłał on Saladynowi wiadomość, że postanowił nie spotykać się z Ryszardem przed dopracowaniem szczegółów. Przekazał mu także, że prowadzono dalsze rozmowy dotyczące Jerozolimy, podczas których Ryszard zgodził się, że muzułmanie powinni posiadać Skałę i cytadelę, natomiast resztę miasta i jego wioski należy podzielić; nie planowano pozostawienia tam żadnego „dobrze znanego" przywódcy frankijskiego. Al-Adil wrócił do Jerozolimy 1 kwietnia i zdał sprawę z rozmów..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 392-393

"...Wówczas wydarzyła się rzecz nieoczekiwana: 28 kwietnia 1192, gdy jego żona Izabela brała spóźnioną kąpiel, Konrad poszedł na obiad do biskupa Beauvais, Filipa z Dreux. W drodze, w wąskiej uliczce, zaczepili go dwaj mężczyźni wręczając mu podanie. Gdy Konrad czytał, jeden z nich wbił mu sztylet w serce. Konrad zmarł na miejscu.[...]
Konrad naraził się izmailitom - tak nazywano szyitów, członków sekty - zajmując należący do nich statek handlowy. Starzec z Gór dwukrotnie upominał się o statek i jego ładunek. A było to tak, że sędzia z Tyru, Bernard du TempIe, zawiadomił Konrada o przejeździe statku wiozącego bardzo bogaty ładunek i zapewnił go, że może go zagarnąć "w taki sposób, że nikt się o tym nigdy nie dowie". Wtedy, dodaje kronikarz, "kazał nocą potopić w morzu wszystkich marynarzy". Stąd wściekłość Starca z Gór, którego pogróżki odrzucone dwukrotnie przez Konrada zakończyły się jego zabójstwem. Trzeba jednak dodać, że jedna z kronik arabskich, mianowicie kronika Ibn al-Asira, oskarża o morderstwo Saladyna, podczas gdy inna, kronika Baha ad-Dina, przypisuje je królowi Anglii..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 147

"...Wtedy zgromadzenie zdecydowało się wyznaczyć hrabiego Henryka z Szampanii, który właśnie przybył do Tyru na wiadomość o zabójstwie. Jako syn Marii z Szampanii, córki królowej Eleonory, był siostrzeńcem Ryszarda, przez ojca zaś, hrabiego Szampanii, bratankiem Filipa Augusta. Trudno było o kogoś lepszego, by przywrócić zgodę dwóch skłóconych ostatnimi czasy armii. Wybór został zatwierdzony przez wszystkich, z królem Ryszardem włącznie, który jednak chciał porozmawiać ze swym siostrzeńcem. "Powiedział hrabiemu Szampanii, że ta dama [Izabela] jest w ciąży z markizem." Oznaczało to, że w przypadku urodzenia męskiego potomka królestwo przyznano by temu dziecku; "a hrabia Szampanii odpowiedział: «Ale ja tej damy nie chcę!»" Zmienił jednak szybko zdanie ujrzawszy Izabelę, "tak piękna była bowiem i szlachetna". W końcu wszyscy pogodzili się przy aplauzie baronów. Henryk poślubił Izabelę w Tyrze 5 maja 1192 roku..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 148

"...Epopea Ryszarda daleka była jednak od zakończenia. 17 maja król, po kilku potyczkach wokół Askalonu, zaczął oblężenie twierdzy Daron, która ze swymi siedemnastoma wieżami, umocnionymi ostatnio przez muzułmanów, dominowała nad całą równiną nadbrzeżną, nad drogą ku pustyni Synaj. Zdobył ją po pięciu dniach w tej samej chwili, gdy nadciągali z jednej strony Henryk z Szampanii, wracający ze swego ślubu w Akce, z drugiej oddziały Hugona Burgundzkiego..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 148-149

"...Darum oddano w zarząd Alam ad-Din Kajsarowi, który wolał pozostawać poza miastem. Być może miał nadzieję, że Frankowie, jak zwykle bez pośpiechu, przeprowadzą oblężenie, lecz Ryszard miał ze sobą oddział minerów - odstępców z Aleppo, którzy najwyraźniej pierwszego dnia ataku dokonali podkopów pod murami. Garnizon poprosił o pozwolenie na skonsultowanie się przed kapitulacją z Saladynem, lecz Frankowie nie wyrazili na to zgody. Kajsar nie zrobił nic, aby im pomóc, i miasto zajęto siłą. Imad ad-Din stwierdził, że niewielu muzułmanów trafiło do niewoli, lecz przyznał, że była to wielka strata dla islamu, gdyż odkąd Askalon i Darum znalazły się w rękach Franków, nadbrzeżna droga do Egiptu ponownie mogła teraz stać otworem jedynie dla znacznej siły..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 395

"...6 czerwca posłaniec przyniósł Saladynowi wieści, że Frankowie „z końmi, piechotą i mnóstwem ludzi" rozbili obóz pod Tali as-Safijją, około 31 km na wschód-północny wschód od Askalonu, u stóp Wadi as-Sant. [...] Do 9 czerwca Frankowie, maszerujący na północ wzdłuż linii wzgórz Szefelah, rozbili obóz pod Latrunem i przechwycili grupę pustoszących okolice Beduinów, którzy wracali z Jafy, jednak sześciu z nich zbiegło, by przekazać nowiny Saladynowi. „Szpiedzy i informatorzy" oznajmili mu, że Frankowie zatrzymali się, by uzupełnić zapasy i ekwipunek, a potem zamierzają ruszyć na Jerozolimę. [...] W międzyczasie Saladyn sprowadził zapasy do Jerozolimy i przydzielił swoim emirom stanowiska bitewne na murach. Ambroży podaje, że Frankowie czekali na Henryka z Szampanii, wysłanego do Akry, aby sprowadzić posiłki, a wokół obozu, mimo że jeszcze nie doszło do walki, trwały nieustanne potyczki i ataki na linie zaopatrzenia. Podobno właśnie w tym okresie, podczas jednego z wypadów, Ryszard dotarł do Kalunijji, 8 km od Jerozolimy..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 395-396

"...Tymczasem podjęte bez wahania szczęśliwe posunięcie miało pozwolić królowi Ryszardowi na zagarnięcie bardzo dużej karawany jadącej z Bilbajs do Egiptu. O jej przejeździe został uprzedzony przez beduinów, którzy chętnie szpiegowali na jego użytek. Odjechawszy nocą w kierunku Karatiah - które nazywano "Galatie" - Ryszard dosłownie spadł na konwój w miejscu nazywanym "Okrągła Cysterna". Choć eskortowana przez dwa tysiące żołnierzy, którym powierzono ochronę, cała karawana dostała się w jego ręce, a obrońców rozpędzono. "Ludzie, którzy wiedli karawanę, poddawali się żołnierzom i rycerzom i przyprowadzali im za uzdę objuczone wielbłądy i mulice, i muły, które wiozły tak drogocenne ładunki i tyle bogactw." Mówiono, że było cztery tysiące siedemset wielbłądów, a co się tyczy mułów, mulic i osłów, "nigdy nie można się ich doliczyć", i że podczas "żadnej wojny nie zdobyto w kraju takiego łupu": złoto, srebro, cenne tkaniny, zbroje i korzenne przyprawy..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 150

"...Ryszard bezbłędnie wybrał termin. W czasie kolejnych dwudziestu czterech godzin karawana prawie na pewno by mu umknęła, a gdyby przybył zbyt wcześnie, mógłby zostać dostrzeżony w Wadi al-Hasi. Przeprowadził zatem ostateczny rekonesans. [...] Karawana przygotowywała się do drogi o świcie 24 czerwca i jak powiedział jeden z przyjaciół Ibn al-Asira, który nią podróżował, już niemal kończyli ładowanie wielbłądów, kiedy zaskoczył ich atak Ryszarda. Muzułmanie rozpierzchli się, konnica Franków rzuciła się za nimi w pościg, a piechota została, aby zdobyć łupy. Aslam, którego nie zauważono na wzgórzach, utrzymywał, że zaatakował ją i zdołał odzyskać część łupów, lecz jego oddział był zbyt mały, aby odwrócić sytuację na niekorzyść Ryszarda, który odniósł zwycięstwo w tym starciu. Ibn Szaddad mówi, że pięciuset muzułmanów trafiło do niewoli. Dodaje też, że poza końmi Frankowie zagarnęli blisko trzy tysiące wielbłądów, a stajennych oraz poganiaczy mułów i wielbłądów włączono do ich służby. Część ocalałych wróciła do Egiptu, innych zaś Beduini przeprowadzili wokół południowego krańca Morza Martwego. Przyjaciel Ibn al-Asira stwierdził, że on sam uciekał, nie wiedząc, dokąd zmierza, a zatrzymał się dopiero po ujrzeniu wielkiego budynku na wzgórzu. Zapytał, co to jest, i w odpowiedzi usłyszał: „Kerak"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 397

"...Ryszard wrócił 29 czerwca do Bajt Nuby, a Saladyn wydał rozkaz zniszczenia cystern, „aby wokół miasta nie pozostało ani odrobiny wody pitnej". Al-Afdal, który wraz z Az-Zafirem i przybył 2 lipca, został postawiony na straży po zachodniej stronie miasta..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 398

"...Dramatyczny kryzys nigdy nie nastąpił. Wieczorem 3 lipca Izz ad-Din Dżurdik, który dowodził muzułmańską awangardą, wysłał wiadomość, że Frankowie wymaszerowali tego dnia ze swojego obozu, a potem do niego wrócili. Szpiedzy 4 lipca donieśli, że Francuzi chcą dokonać natarcia, lecz Ryszard niepokoił się brakiem wody, a rankiem 5 lipca cała armia Franków dokonała odwrotu, kierując się ku Ramii. Muzułmanie dowiedzieli się, że Frankowie zwołali naradę, aby zadecydować, czy zaatakować Jerozolimę, a kiedy zarządzili odwrót, „nie można było okazać im nieposłuszeństwa"..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 399

"...Francuska część wojska i sam książę Burgundii byli tym razem zdecydowani uderzyć na Jerozolimę. Ryszard, co trudne jest do wytłumaczenia, odmówił udziału. "Gdyby sprawa miała dla nas zły przebieg, zawsze by mnie za to ganiono i straciłbym honor" - każe mu powiedzieć Ambroży. Znów zebrało się zgromadzenie: dwudziestu mężczyzn reprezentowało zarówno Francuzów, jak i armię króla; templariusze i szpitalnicy oraz baronowie z Ziemi Świętej nie zdecydowali się w końcu przystąpić do szturmu; działo się to 4 lipca, dokładnie w piątą rocznicę klęski pod Hittinem..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 151

"...Król Anglii powrócił do Akki i przygotowywał się do marszu na Bejrut ze swą armią, "zupełnie pozbawioną blasku i bezbarwną"..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 151

"...Ryszard wysłał później wiadomość, iż należy zawrzeć pokój, „nie z powodu jakiejkolwiek słabości z mojej strony, lecz w naszym [wspólnym] interesie", muzułmanów zaś nie powinno zwieść to, że się wycofał, gdyż „baran czyni tak, aby bóść". Kolejne przesłanie wysłał 9 lipca, podkreślając konieczność zaoszczędzenia zarówno Frankom, jak i muzułmanom zniszczeń wojennych. Dodał też, że Henryk z Szampanii miał oddać się na usługi Saladyna, a on sam i jego wojska pomogliby Saladynowi na wschodzie.
Saladyn zwołał radę, która jednomyślnie doszła do wniosku, że z powodu wyczerpania i niskiego morale muzułmanów oraz ich zadłużenia należy przyjąć warunki pokojowe. Uzgodniono także, że Ryszardowi należy zwrócić bazylikę Grobu Świętego oraz pozwolić mu na zatrzymanie ziem, które kontroluje na Wybrzeżu, natomiast muzułmanie mają zatrzymać „górskie zamki". Obszary położone pośrodku należy podzielić, natomiast Askalon i to, „co leży niżej" (na południe), powinno pozostać bez niczyjej kontroli. Choć wydawało się, że uzgodniono już wszystkie warunki porozumienia, negocjacje ponownie się załamały, a 12 lipca Ryszard przysłał kolejnego posła. Prowadzono pertraktacje co do pozycji Franków w Jerozolimie, gdyż Ryszard prosił teraz o zgodę na pozostawienie dwudziestu ludzi w cytadeli, lecz poseł dodał z własnej inicjatywy, że Frankowie faktycznie zrezygnowali z wszelkich roszczeń, z wyjątkiem prawa do pielgrzymki. Przeszkodę stanowił Askalon, albowiem - jak podkreślił poseł - Ryszard wydał na niego znaczną sumę pieniędzy. Ostatecznie Saladyn zgodził się przekazać w charakterze rekompensaty Lyddę, lecz 19 lipca jego poseł powrócił sam jeden i oznajmił, że Ryszard nie wyrzeknie się „ani jednego kamienia" z murów Askalonu. Na tę wieść Saladyn zerwał negocjacje..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 400-401

"...Muzułmanie byli teraz niemal w komplecie. Do Damaszku dotarli: Ala ad-Din z Mosulu, Kutb Sukman z Amidu i oddziały z Sindżaru pod wodzą Mudżahida ad-Dina Jurunkusza, 17 czerwca do Jerozolimy przybył Az-Zahir, a 23 czerwca - Al-Adil. Stwierdził tam, że Saladyn wyjechał dzień wcześniej na wieść, iż Ryszard udał się do Akry, a Frankowie planują atak na Bejrut. Aby się temu przeciwstawić, Al-fdala wysłano do Mardż Ujun, tam też nakazano dołączyć do niego wschodnim oddziałom, które zebrał w Damaszku. Saladyn wyruszył przez Al-Dżib, do Bajt Nubi, 25 lipca rozbił obóz między Lyddą a Ramią, a następnego dnia dokonał rekonesansu Jafy. Podczas narady zdecydowano się podjąć atak i 27 lipca armia podeszła pod Jafę..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 401

"...Ryszard nie skorzystał na tym zbytnio. Saladyn 5 sierpnia wycofał się do Latrunu, a 7 sierpnia jego poseł wrócił z obozu Franków. Nie pozwolono mu wjechać do Jafy, lecz Ryszard rozmawiał z nim poza miastem i rzekł, że kilka razy uczynił pierwszy krok, lecz bezskutecznie, postanowił zatem zostać, a szanse na dalsze negocjacje upadły. Tego samego dnia przybył Ala ad-Din z Mosulczykami, których wycofano z Mardż Ujun, a 20 sierpnia nadeszły posiłki z Egiptu. Ryszard następnie zachorował i Saladyna doszły wieści, że wycofali się wszyscy Francuzi. Zabrakło im pieniędzy, postanowili więc pożeglować z powrotem do domu. W czasie choroby Ryszard przysłał posłańców z prośbą o owoce i śnieg, stąd Saladyn wiedział, że w Jafie przebywa teraz od dwustu do trzystu rycerzy. Frankowie nie naprawili murów miasta, jedynie mury cytadeli. Sposobność narzucała się sama, 27 sierpnia Saladyn wymaszerował więc do Ramii z intencją zaatakowania Jafy, jeśli byłoby to możliwe, a jeśli nie, to Askalonu. Wysłał swoją awangardę w celu przeprowadzenia ataku próbnego, a ta doniosła, że z Jafy przybyło jedynie trzystu jeźdźców, niektórzy na mułach...."
[...]
"...Ryszard nie był w stanie walczyć, lecz przy całej swojej pozornie miażdżącej przewadze Saladyn nie mógł polegać na swoich ludziach. Jak odnotował Imad ad-Din, jego emirowie podkreślali, że ziemie legły w ruinie, wieśniacy zubożeli, a wojsko jest wyczerpane. Brakowało żywności i paszy, ceny zboża gwałtownie rosły. Jeśli Frankowie stracą nadzieję na pokój, będą walczyć aż do końca, podczas gdy rozejm pozwoliłby „mieszkańcom wrócić na swoje ziemie" i umożliwiłby zgromadzenie zapasów zboża na kolejną wojnę. Zdaniem Abu Bakra Ryszard byłby teraz gotów poświęcić Askalon, chociaż prosi Saladyna o przekazanie mu czegoś w zamian - prośbę tę przedstawiono 28 sierpnia. Imad ad-Din pisze, że Saladyn ciągle wolał walczyć, lecz nie mógł działać bez wsparcia..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 406

"...Do Ryszarda wysłano Badra ad-Dina Dildirima, który utrzymywał z królem przyjazne relacje, aby „trzymał rękę na pulsie". Miał mu powiedzieć: „Sułtan zebrał swoje wojska, ale ja nie mogę mówić z nim o tym rozejmie, dopóki nie zyskam pewności, że ty się nie wycofasz". Dildirim wrócił następnego dnia ze słowami, że Ryszard zgadza się na porozumienie. Saladynowi przedstawiono rejestr ziem Wybrzeża. Frankowie mieli otrzymać całą okolicę od Jafy do Tyru, lecz sułtan wycofał z tej listy Ramię, Lyddę, Jubnę i Madżdal Jabę, które tworzyły część terenów Jafy, oraz Nazaret i Seforis, które należały do Akry. Skorygowaną listę wysłano do Franków 30 sierpnia, a posłowi powiedziano, że porozumienie może zostać zawarte następnego dnia. Później tego samego popołudnia wróciło poszerzone poselstwo frankijskie. Jak doniósł osobisty posłaniec Saladyna, Ryszard narzekał, iż nie otrzymał żadnej rekompensaty, lecz kiedy jego posłowie zobaczyli Saladyna 31 sierpnia, wyrazili to bardziej taktownie, przytaczając słowa Ryszarda w formie następującej:,Jeśli dasz mi więcej, uczynisz tak ze względu na swoją dobroć i hojność". Saladyn wysłał posłów z Dildirimem do Al-Adila i 1 września uzgodniono ostateczne warunki. Ryszard rzeczywiście otrzymał rekompensatę, gdyż Frankom pozwolono na podział dochodów z Ramii i Lyddy. Askalon miano zburzyć, a obydwie strony miały potwierdzić ten fakt. Rozejm, zawarty na trzy lata i osiem miesięcy, obejmowałby ziemie i morze, jak również tereny asasynów oraz ziemie należące do Trypolisu i Antiochii. Poseł Saladyna przedstawił dokument Ryszardowi, lecz ten był zbyt chory, aby go przeczytać, i rzekł:
„Zawarłem pokój, oto moja prawica". Henryk z Szampanii i inni Frankowie złożyli przysięgę lojalności, a potem wysłano posłów do obozu Saladyna. Zażądano też, aby kilku muzułmańskich przywódców zaprzysięgło warunki porozumienia, w tym Al-Adil, Az-Zahir, Al-Masztub i Dildirim. Posłowie mieli udać się do Antiochii, aby nakazać lojalność Boemundowi oraz tym muzułmańskim władcom, którzy żyli nieopodal ziem Franków. Następnie Saladyn wydał ucztę; „ujęto jego czcigodne ręce"126 i proklamowano pokój..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 407-408

"...Ostatecznie zadecydowano, że chrześcijanie utrzymają w posiadaniu pasmo przybrzeżne od północy Tyru do południa Jafy. To miasto, tak dzielnie bronione, miało pozostać przez długie czasy portem, do którego przybijali pielgrzymi: jeszcze w XIV i XV wieku, gdy utracono Ziemię Świętą, przybywały pielgrzymki, których uczestnicy chronili się w przybrzeżnych grotach, czekając na niezbędnych przewodników, by podjąć drogę do Ramii i potem do Jerozolimy.
Traktat zawarty 2 września 1192 roku upoważniał odtąd Franków i wszystkich chrześcijan do darmowego odwiedzania świętych miejsc bez konieczności płacenia jakichkolwiek podatków czy ceł..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 154

"...Wydaje się rzeczą pewną, że gdyby nie wycofanie się króla Francji, Święte Miasto znalazłoby się z powrotem w rękach chrześcijan i inaczej potoczyłyby się losy świata.
Można przynajmniej w części przypisać niezdecydowanie króla Anglii poczuciu osamotnienia. By działać, musiał mieć pewność zwycięstwa. By działać, lecz nie by się bić, gdyż we wszystkich starciach siły jego były mniejsze niż Saladyna; nawet znacznie mniejsze podczas ostatniej bitwy, tej, która ocaliła Jafę - ledwie odzyskaną, by znów została utracona. W tych warunkach zresztą taktyka Ryszarda była rzeczywiście genialna; wykazał nie tylko przytomność umysłu, lecz również doskonały sposób obrony przed szwadronami tureckimi, których metody dokładnie znał. [...]
Odzyskanie Jafy i Akki było rzeczywiście bezcenne; jeśli królestwo frankońskie Ziemi Świętej mogło przetrwać dokładnie przez cały wiek od 1191 do 1291 roku - to tylko dzięki tamtym bohaterskim wyczynom..."

Fragment książki: Regine Pernoud "Ryszard Lwie Serce" s. 155

"...Żadna ze stron jednak nie odniosła ostatecznego zwycięstwa. Mimo wszystkich swoich ofiar i strat Frankowie nie odzyskali Jerozolimy. Saladyn, na którego łaskę zdane było Wybrzeże aż po Hittin, stracił zasoby, ziemie jego były zagrożone, a morale armii podupadło. Na lądzie obydwie strony walczyły ze sobą, póki działania ich nie utknęły na martwym punkcie, lecz Saladyn nie zdołał sprostać Frankom na morzu. W żaden sposób nie mógł zapobiec otrzymywaniu przez nich posiłków z baz, które ciągle kontrolowali w celu przygotowania kolejnego ataku. Mógł mieć nadzieję, że ich zniechęci, wyrządzając im szkody, lecz nie wiadomo było, kiedy znów stanie się tak silny pod względem wojskowym i gospodarczym, aby powtórnie toczyć walki na podobną skalę..."

Fragment książki: M. C. Lyons D. E. Jackson "SALADYN" s. 408

"...9 października 1192 roku Ryszard opuścił Ziemię Świętą. Pozostawił po sobie angielski szpital w Akce, który założyli tam przy jego pomocy duchowni angielscy, obierając jego patronem św. Tomasza z Canterbury. Około roku 1230 zostali oni przekształceni przez biskupa Winchesteru w zakon rycerski, a szpital przeniesiono na przedmieście Akki zwane Montmusard, gdzie wyrosła wokół niego dzielnica angielska, choć sami rycerze nigdy nie odegrali wielkiej roli..."

Fragment książki: H. E. Mayer "HISTORIA WYPRAW KRZYŻOWYCH" s. 242